 Słownik terminów malarskich
A B C D E F G H I J K L M N O P R S T U W X Y Z
A
Akrylowa farba - każda farba zawierająca żywicę akrylową, pochodną syntetycznego kwasu akrylowego otrzymanego z ropy naftowej.
Al secco (po włosku „suchy") - technika malowania na suchym tynku wapiennym lub gipsowym. Jako spoiwa używa się kazeiny, żółtka jaja, kleju, wosku lub oleju.
Alkidowa żywica - syntetyczna żywica używana do farb i mediów malarskich.
Alla prima (po włosku „na początku") - technika, w której ostateczna powierzchnia obrazu powstaje bezpośrednio, bez podmalowania, w trakcie jednego posiedzenia.
ASTM - The American Society for Testing and Materials. Amerykańskie Towarzystwo d/s Testowania i Materiałów. Uznany międzynarodowo, niezależny standard pewnych własności farb, używany przez większość producentów.
B
Bistr - brązowy, przezroczysty barwnik uzyskiwany poprzez gotowanie sadzy z drewna bukowego.
Błona - cienka warstwa lub powłoka farby, tuszu itp.
C
Chiaroscuro (po włosku „jasno-ciemno") - termin związany zwłaszcza z malarstwem olejnym, używany dla określenia efektów światła i cienia w obrazie lub rysunku, zwłaszcza gdy zastosowane są silne kontrasty tonalne.
D
Damara - żywica z drzew iglastych używana do wyrobu werniksów i mediów malarskich.
E
Enkaustyka - starożytna technika malowania, w której spoiwem farb jest gorący wosk.
F
Farba - mieszanina pigmentu ze spoiwem tworząca barwny materiał malarski (zazwyczaj w formie pół- lub płynnej).
Fiksatywa - roztwór, zwykle szelaku w alkoholu, napylany na rysunki, zwłaszcza węglem, kredą lub miękkimi pastelami, aby zapobiec ich rozcieraniu się i wykruszaniu.
Fresk (od włoskiego „al fresco" - świeży) - technika malarstwa ściennego polegająca na malowaniu na świeżo nałożonym, mokrym tynku.
Maluje się barwnikami odpornymi na działanie wapna utartymi z wodą, spoiwem jest samo podłoże.
G
Głębia - w sztuce efekt głębi polega na iluzji przestrzeni uzyskanej przy pomocy perspektywy linearnej, powietrznej albo waloru, koloru i faktury.
Gesso - tradycyjnie: zaprawa kredowo-klej owa do podobrazi drewnianych, współcześnie: gesso akrylowe - zaprawa akrylowa (patrz także zaprawa).
Grisaille (z francuskiego „en grisaille") - malowidło monochromatyczne, np. tylko w odcieniach szarości lub też takie podmalowanie.
Grunt - patrz zaprawa.
Guma arabska - guma, wyciąg ze szczególnego rodzaju drzewa akacjowego, używana jako spoiwo do farb akwarelowych.
Guma tragantowa - ekstrakt z roślin Astmgalus, używany jako spoiwo w farbach akwarelowych i pastelach.
I
Impast - technika polegająca na wypukłym nakładaniu farby pędzlem, szpachlą lub ręką, tworząca bogate faktury.
Imprimatura - warstwa rozcieńczonej, przezroczystej farby stosowana do barwienia białego gruntu przed malowaniem.
K
Kazeina - spoiwo oparte na białku z mleka, mieszane z pigmentem w celu uzyskania farby, często w technikach temperowych.
Klejówka - farba klejowa; mieszanina kleju, kredy i wodnej farby, używana głównie do malowania ścian i plakatów, czasem także do malarstwa artystycznego.
Kolor lokalny - rzeczywisty kolor przedmiotu czy powierzchni, nie zmieniony przez otoczenie, światło i refleksy (np. lokalnym kolorem marchewki jest zawsze pomarańczowy, nawet gdy pada na nią fioletowy cień).
Kolory ziemi - farby ziemne, ziemie. Te kolory - umbry, sjeny i ugry - to pigmenty naturalne, uważane są za najtrwalsze.
Koloryt (kolorystyka) -całość układu barw w obrazie. Obrazy można klasyfikować zgodnie z kolorystyką: monochromatyczne (oparte na jednej barwie), ciepłe, zimne, mocne (o nasyconych barwach), słabe (o barwach zgaszonych), z dominantą itp.
Kompozycja - aranżacja poszczególnych elementów obrazu czy rysunku przez artystę.
Kopal - twarda żywica aromatyczna, używana niegdyś do wyrobu werniksów i mediów malarskich.
Kreda malarska - zmielona i przepłukana czysta kreda używana do przygotowywania gruntów i pobiał.
Kreskowanie (szrafowanie) -cieniowanie rysunku liniami równoległymi lub krzyżującymi się. Technika stosowana także w malarstwie (tempera jajowa) i grafice.
L
Laserunek - przezroczyste lub półprzezroczyste warstwy farby kładzione jedna na drugą. Każda warstwa prześwieca i zmienia kolor warstwy poprzedniej.
Lawowanie - cieniowanie i malowanie rozwodnionym tuszem lub akwarelą (rysunek lawowany), także każdą inną, mocno rozwodnioną farbą.
Ł
Łączenie - łagodzenie styku dwóch kolorów dla uzyskania łagodnego stopniowania tam, gdzie się łączą.
M
Malarstwo ścienne - każde malowidło wykonane na ścianie (patrz fresk i al secco).
Martwy kolor - termin określający monochromatyczne kolory podmalowania.
Mętnienie (ślepnięcie) -zjawisko stopniowego matowienia i bielenia zachodzące na werniksowanych powierzchniach w warunkach podwyższonej wilgotności.
Motyw - malarstwo można klasyfikować według tematów - martwa natura, pejzaż, portret itd., czyli motywów kompozycji.
N
Nasycenie - czystość i jaskrawość koloru.
Nośnik - środek utrzymujący pigmenty w zawiesinie i umożliwiający nakładanie ich na powierzchnię. Tak określa się też mieszaninę środka i spoiwa.
O
Odcień (hue) - nazwa koloru niezależna od waloru i nasycenia. Często podawana na tubie.
Odsączanie (absorbcja) -proces polegający na usuwaniu nadmiaru płynu przy pomocy chłonnego tworzywa (np. bibuły).
Płowiejące kolory - pigmenty lub barwniki, które bledną pod wpływem światła (patrz też światłotrwałość).
Paleta - płytka z różnych materiałów i o różnych kształtach służąca do mieszania farb a także dobór farb dokonany przez danego malarza do wykonania obrazu.
Patyna (śniedź) - zielonobrązowa warstewka na wyrobach z miedzi i jej stopów. Szerzej: efekt starzenia się (np. żółknięcie obrazów olejnych).
Pentimento - autorska poprawka w obrazie widoczna np. w obrazie olejnym przez z czasem bardziej przezroczyste warstwy farby. Tym terminem określać też można nie usunięte próby w rysunku.
Perlenie - efekt powstający, gdy wodna farba albo nie zwilża podłoża wystarczająco, by do niego przywrzeć, albo jest odrzucana przez podłoże. Farba nie rozprowadza się, lecz zbiera na powierzchni w krople.
Pigmenty - materiał barwny używany do produkcji wszystkich farb i materiałów rysunkowych, tradycyjnie pochodzenia naturalnego, obecnie głównie syntetyczne. Słowa używa się też do określenia suchej, sproszkowanej formy tych substancji.
Plastyczność - to wyraz trójwymiarowości przedmiotów i przestrzeni osiągany zazwyczaj przez modelunek światłocieniowy w dwuwymiarowych obrazach i rysunkach.
Plener (z francuskiego „plein air") - malowanie obrazów przedstawiających krajobrazy bezpośrednio z natury.
Półton - wartość pośrednia między światłem a cieniem.
Podmalowanie - tradycyjnie etap wstępny w malarstwie olejnym. Wykonane monochromatycznie podmalowanie jest podstawą do dalszego opracowania kompozycji, tonu i koloru.
Podobrazie - powierzchnia użyta jako podłoże pod obraz lub rysunek - płótno, deska, papier itd.
Praca pędzla - charakterystyczny sposób, w jaki każdy artysta nanosi farbę na podłoże, uznawany często za znak, używany pomocniczo do przypisywania obrazów poszczególnym artystom.
Proporcja - relacje między poszczególnymi częściami całości, np. zależność między różnymi częściami ciała ludzkiego i ich stosunek do całości.
Przeklejenie - słaby roztwór kleju zwierzęcego używany do usztywnienia papieru, uszczelnienia płótna przed założeniem zaprawy lub malowaniem farbami olejnymi, oraz jako składnik zapraw i farb klejowych.
Przezroczystość - stan pozwalający światłu przebijać przez warstwę (np. farby) i zmieniający jego kolor.
PVA - polioctan winylu, syntetyczna żywica używana jako spoiwo farb i werniks.
Rozbiał - rezultat zmieszania farby z bielą.
Rozcieńczalniki - płyny, takie jak olejek terpentynowy, używane do rozcieńczania farb olejnych; rozcieńczalnikiem farb wodnych jest woda.
Równowaga - w dziele sztuki ogólne rozmieszczenie form i kolorów w celu uzyskania harmonijnej całości.
Ruchoma figurka - drewniany manekin o ruchomych częściach, który może być różnie ustawiany do studiowania proporcji, skrótów i układania draperii. Dostępne są też podobne ręce i konie.
S
Sangwina - czerwonobrązowa kreda.
Sfumato (z włoskiego „cieniowanie") - modelunek o łagodnych, prawie niewidocznych przejściach od światła do cienia.
Sgraffito (z włoskiego „wyskrobane") - technika polegająca na wydrapywaniu ostrym narzędziem w warstwie farby w celu wydobycia koloru warstwy spodniej.
Siatka kwadratów - metoda przenoszenia obrazów na mniejszy lub większy format. Oryginalna wersja pokrywana jest siatką pionowych i poziomych linii, które tworzą kwadraty. Podobną siatką (w odpowiedniej skali) pokryta jest powierzchnia, na którą będzie się przenosić; kopiuje się i przenosi kolejne kwadraty.
Siła barwienia - zdolność pigmentu do zabarwiania w mieszance.
Siła krycia - zdolność pigmentu do zakrycia warstwy spodniej. Pigmenty mają różną siłę krycia.
Spoiwo - płynny środek mieszany ze sproszkowanym pigmentem w celu uzyskania farby.
Srebrny sztyft - technika rysunku polegająca na rysowaniu drucikiem srebrnym w oprawce (lub innym kawałkiem dość miękkiego metalu) na zagruntowanym chińską bielą podkładzie. W tej technice nie da się stosować gumki.
Studium - bardziej dokładny i szczegółowy rysunek. Studia do dużych kompozycji polegają na rysowaniu lub malowaniu bardziej skomplikowanych części późniejszej całości.
Surowe płótno - płótno nie przeklejone ani nie zagruntowane przed malowaniem.
Synopia - nazwa czerwonej ochry używanej do wstępnego rysunku we fresku. Także nazwa takiego rysunku.
Szelak - żółta żywica uzyskiwana z odwłoków pewnych owadów, używana do produkcji werniksów, sykatyw i jako spoiwo tuszów.
Szkic - bezpośredni, swobodny rysunek lub wstępny zarys kompozycji. Szkicowanie to sposób na rozwinięcie zdolności obserwacji i rysowania.
Drewniane modele o ruchomych częściach, które mogą być ustawiane w różnych pozach.
Sztafaż - wprowadzenie do krajobrazów małych postaci ludzi lub zwierząt w celu ożywienia kompozycji.
Środek zwilżający - płyn -żółć wołowa lub syntetyczny odpowiednik - dodawany do farb akwarelowych aby równomiernie i gładko rozprowadzały się po papierze.
T
Tłuste - termin określający farby zawierające dużo spoiwa olejnego.
Technika mieszana - w rysunku i malarstwie technika mieszana polega na użyciu różnych technik do wykonania jednego dzieła (np. tuszu i kredek).
Technika wielowarstwowa - w tej technice jednorodne dzieło powstaje z użyciem kilku technik malarskich (np. temperowe podmalowanie z olejnymi warstwami wykończeniowymi).
Terpentyna wenecka
(oleożywica) - półstała mieszanina żywicy i olejków eterycznych - otrzymywana z modrzewia i stosowana do produkcji mediów malarskich i rozcieńczalników farb olejnych.
Ton - pojęcie przede wszystkim muzyczne, w malarstwie do określania zmienności waloru i koloru (np. o ton jaśniejszy lub cieplejszy w tonie, tonowany papier).
Tonowanie - technika polegająca na wcieraniu jednej lub kilku warstw suchej, kryjącej farby w warstwę spodnią, która jest tylko częściowo pokryta.
Trakcja - ruchy trakcyjne w obrębie warstw farb olejnych podczas ich wysychania. W przypadku nie zachowania reguły „tłuste na chude" prowadzi często do powstania spękań w górnych warstwach farby i werniksie.
Trompe Poeil - (z francuskiego „złudzenie oka") - obraz, zazwyczaj martwa natura, o odpowiednio dobranym temacie i tak wykonany, że widzowi wydaje się, iż patrzy na prawdziwe przedmioty a nie ich przedstawienia.
Trwałość - termin odnosi się do odporności pigmentów na płowienie pod wpływem światła.
V
Verdaccio - zielonkawe podmalowanie partii kompozycji (w średniowiecznym malarstwie włoskim).
W
Weduta - krajobraz z motywami architektonicznymi.
Wypełniacz - w malarstwie obojętny pigment dodawany do farb w celu zwiększenia ich ilości, nazywany też zagęszczaczem, także kit, substancja służąca do wypełniania ubytków w podobraziu czy zaprawie.
Zaprawa - mieszanina spoiwa z wypełniaczem nakładana na powierzchnię przeznaczoną do malowania. Zakładana na przeklejenie lub bezpo¬średnio na podłoże działa jako bariera między nim a farbami i zapewnia powierzchnię przyjmującą spoiwa i farby.
Ziarnistość podłoża - określenie rodzaju faktury na powierzchni płótna, deski, papieru od chropawej do gładkiej.
Ż
Żółknięcie - to zjawisko występujące w obrazach olejnych powodowane jest zazwyczaj: nadmiarem spoiwa olejnego w farbach, zastosowaniem werniksu żółknącego z czasem i - najczęściej - akumulacją zanieczyszczeń na powierzchni obrazu.
Inne
AKADEMIZM, termin oznaczający jeden z kierunków sztuki XIX w. powstałych w oficjalnych instytucjach kształcenia, zw. Akademiami. Istotą akademizmu jest przekonanie, że sztuka należy do dziedziny intelektu, a nie rzemieślniczej praktyki, ma jasno określone zasady, jej celem jest osiągnięcie piękna. Sztuka akademicka była podporządkowana wzorom (normatywna teoria sztuki) uznanym za doskonałe; charakteryzuje ją także staranne wykończenie dzieła.
ARABESKA [wł.], ornament o układzie symetrycznym - pionowym lub poziomym; składa się z motywów stylizowanej wici roślinnej (z liśćmi, kwiatami lub owocami), niekiedy wzbogacony formami zwierzęcymi, wazami, koszami, wstęgami itp.; znany od starożytności; popularny zwł. W sztuce islamu, renesansu i w klasycyzmie.
BARBIZOŃSKA SZKOŁA, barbizończycy , nazwa grupy pejzażystów franc. malujących w poł. XIX w. We wsi Barbizon k. Fontainebleau; uprawiali malarstwo oparte na bezpośrednim, plenerowym studium natury (gł. pejzaże leśne i drzewa); sz.b. Wywarła duży wpływ na rozwój realist. pejzażu w sztuce eur. (m.in. W Polsce J. Szermentowski) i przygotowała grunt dla impresjonizmu.
BAUHAUS, uczelnia artyst. powstała 1919 w Weimarze z połączenia Akad. Sztuk Pięknych i Szkoły Rzemiosł Artyst.; program Bauhausu: stworzenie nowocz. Architektury, funkcjonalnej, integralnie związanej z innymi dziedzinami sztuki, dążenie do jedności estet. I techn. dzieła; Bauhaus wpłynął na kształtowanie się współcz. Architektury, umocnienie tendencji abstrakc. W sztuce i zreformowanie metod nauczania w szkolnictwie artystycznym.
CHINOISERIE [franc.], chińszczyzna, elementy i motywy sztuki Dalekiego Wschodu (gł. Chin) występujące w sztuce eur.; zainteresowanie sztuką wsch. W Europie od XVII w., najpełniejszy wyraz znalazło w sztuce rokoka w architekturze wnętrz (gabinety i salony chiń. dekorowane boazeriami, laką i ceramiką, np. W Wilanowie), w malarstwie (A. Watteau, F. Boucher), w sztuce ogrodowej oraz w rzemiośle artyst.
DRZEWORYT, technika graf. Wypukła; na drewn. klocku powleczonym gruntem opracowuje się rysunek; metal. dłutami lub rylcami wycina się tło (na odbitce białe), partie wypukłe pokrywa się farbą i odbija ręcznie na papierze; drzeworyt znany od starożytności, jako technika graf. Zastosowany w końcu XIV w., rozwinął się w 2 poł. XV w. (m.in. A. Dürer); w XIX w. pełnił funkcję techniki reprodukcyjnej; stosowany w grafice do dziś.
EKSPRESJONIZM [franc.], kierunek w literaturze i sztuce rozwijający się w pierwszym trzydziestoleciu XX w., gł. W Niemczech. Kształtował się w opozycji do tendencji twórczych dominujących w 2 poł. XIX i w pocz. XX w.; odrzucał impresjonistyczne i naturalistyczne zasady ujmowania rzeczywistości, tradycyjnemu realizmowi opisowemu i psychol. przeciwstawiał postulat wyrażania prawd absolutnych i uniwersalnych przez spontaniczną manifestację stanów podświadomych, wewnętrznych wizji i przeżyć, a estetyzującym i kontemplacyjnym nurtom modernizmu ideę moralnej i społ. powinności sztuki. Ekspresjonizm w sztukach plast. był związany z awangardowymi prądami pierwszego trzydziestolecia XX w.; gł. cechy: subiektywizm przez spontaniczne wyrażanie przeżyć wewn., tendencje mistyczne i krytyka współcz. cywilizacji, posługiwanie się brutalnym kontrastem, karykaturą i groteską, celowe deformowanie zewn. Obrazu świata; ekspresjoniści nawiązywali m.in. do sztuki społeczeństw pierwotnych i sztuki dziecięcej, do średniow. rzeźby, sztuki lud., fowizmu i symbolizmu. Ogólną tendencją było przywiązywanie dużej wagi do spraw formy (linearyzm, deformacja obrazu, abstrakc. koloryt w dysonansowych zestawieniach), rezygnacja z wiernego odtwarzania rzeczywistości na rzecz wnikliwej analizy przeżyć wewn. I spotęgowania siły wyrazu (ekspresji).
FOWIZM [franc.], kierunek w malarstwie franc. pocz. XX w., reprezentowany gł. przez H. Matisse'a. Największa aktywność fowistów (którzy nie stanowili grupy zwartej organizacyjnie i nie ogłosili żadnego programu teoret.) zaznaczyła się 1904-1907; 1905 odbyła się słynna wystawa w Salonie Jesiennym w Paryżu, która wywołała oburzenie krytyki (określenie malarzy jako cage des fauves 'klatka dzikich bestii' dało nazwę fowizmowi). Fowizm był reakcją na impresjonizm i symbolizm; nawiązywał do twórczości V. van Gogha, P. Gauguina i P. Cezanne'a oraz sztuki ludów pierwotnych; gł. cechy: ekspresja plamy barwnej, płaska kompozycja, syntet. rysunek często graniczący z deformacją, ostre kontrasty kolorów, traktowanych niezależnie od przedstawianych motywów. Po 1907 fowizm przestał istnieć; wpłynął na kształtowanie się ekspresjonizmu.
GROTESKA [wł., franc.], ornament roślinny, w który są wplecione motywy figuralne i zwierzęce, owoce, kwiaty, fragmenty arch. I elementy fantastyczne; groteska powstała w sztuce rzym. W i w. n.e.; w renesansie i klasycyzmie była, wraz z arabeską, jednym z najbardziej charakterystycznych motywów dekoracji mal. I rzeźbiarskiej.
IMPAST [wł.], w malarstwie (gł. Olejnym) wypukłe nałożenie farby pędzlem lub szpachlą; impast jest stosowany w celu zaakcentowania efektów światła (np. W XVI i XVII w. W malarstwie hol., flam. I wł., w XVIII w. Ang.) oraz w celu uzyskania urozmaiconej faktury (np. W obrazach impresjonistów i abstrakcjonistów).
IMPRESJONIZM [franc. Z łac.], kierunek w malarstwie i rzeźbie ostatniego trzydziestolecia XIX w. I pocz. XX w., którego istotą było subiektywne utrwalenie wrażeń jednostkowych. Impresjonizm był reakcją na akademizm w malarstwie XIX w.; czynniki, które wpłynęły na impresjonizm to m.in.: malarstwo romantyzmu, W. Turnera, J. Constable'a, barbizończyków, G. Courbeta i E. Maneta, oraz barwny drzeworyt jap.; impresjonizm narodził się we Francji w środowisku młodych malarzy, którzy 1874 urządzili w atelier fotografa Nadara w Paryżu wystawę; spotkała się ona z wrogim stanowiskiem krytyki, a od tytułu obrazu C. Moneta Impresja - wschód słońca powstała nazwa grupy; w następnych latach odbyło się jeszcze 7 wystaw impresjonistów; z ponad 50 uczestników twórczą rolę odegrali: Monet, przywódca i najbardziej konsekwentny reprezentant impresjonizmu, A. Sisley, C. Pissarro oraz A. Renoir, E. Degas, B. Morisot i M. Cassatt. Wpływ impresjonizmu zaznaczył się w ostatniej fazie twórczości Maneta, impresjonizm oddziałał też na P. Cezanne'a, P. Gauguina i V. van Gogha. Główne cechy impresjonizmu: malarstwo plenerowe utrwalające bezpośrednie wrażenia zmysłowe, oparte na wnikliwych studiach nad wzajemnym stosunkiem światła i koloru (których konsekwencją było odrzucenie zasady barw lokalnych i zastąpienie źródła światła grą refleksów), swobodna technika mal., nowa konstrukcja obrazu (asymetryczna kompozycja, silne skróty, zbliżenia), szkicowość, prowadząca do stopniowej dematerializacji przedmiotów przez zagubienie modelunku i zatarcie konturów; tematyka: pejzaż, martwa natura, rzadziej kompozycje figuralne (scena rodzajowa, a także portret, akt).
KLASYCYZM [łac.], termin używany w kilku różnych znaczeniach; określenie "klasyczny" występuje w funkcji wartościującej, jako jednoznaczne z pojęciem doskonałości, nieskazitelności; tradycyjnie jest odnoszony do zjawisk nawiązujących do kultury staroż., gł. Grecji w V-IV w. p.n.e. I Rzymu w i w. p.n.e.-I w. n.e., w okresie największego rozkwitu. Klasycyzm określa ideał kultury, szkołę artyst., styl, poetykę; jako kierunek przejawił się w literaturze w XVII-XVIII w., w sztuce - w XVII-1 poł. XIX w., w muzyce - XVIII i pocz. XIX w.
KUBIZM, kierunek w malarstwie i rzeźbie zainicjowany we Francji 1906-1909 przez P. Picassa i G. Braque'a. Terminu kubizm (łac. cubus 'sześcian', 'kostka') użył krytyk L. Vauxelles w odniesieniu do dzieł malarzy uczestniczących w Salonie Jesiennym 1908. W historii kubizmu przełomową rolę odegrał obraz Picassa Panny z Awinionu (1907), zapowiadający nowe ujęcie bryły w malarstwie dzięki ostrym, łukowatym i linearnym podziałom figury (analogie z rzeźbą murzyńską); dalsze zagęszczenie podziałów, zaostrzenie konturów i rytmizację pola obrazu rozwinął Braque. Kubizm był. pierwszym kierunkiem, który radykalnie zerwał z tradycyjną koncepcją sztuki. Kierunek ten wywarą decydujący wpływ na dalszy rozwój sztuki XX w.
LITOGRAFIA [gr.], technika graf. płaska, także odbitka uzyskana tą techniką; na wypolerowanej powierzchni kamienia litograf. Wykonuje się rysunek kredką litograf., tłustą farbą lub odpowiednim tuszem; następnie zakwasza się kamień i powleka farbą druk.; farba przylega do miejsc zarysowanych, nie zatrzymując się na uodpornionej na nią kwasem powierzchni kamienia; odbitki wykonuje się na papierze pod prasą. Technikę litografii pierwszy zastosował niem. grafik A. Senefelder 1796; początkowo używana jako technika reprodukcyjna, od poł. XIX w. przyjęła się w grafice artyst. W wielu krajach eur., zwł. We Francji i Niemczech.
MANIERYZM [franc. Z wł.], termin używany w historii sztuki, wywodzący się z wł. maniera, przyjęty od lat 20. XX w. na określenie zjawisk w sztuce eur. XVI w. Jego zakres pozostaje dyskusyjny, zwł. gdy stosuje się go do wielorakich zjawisk artyst. W Europie poza Włochami. Najmniej zastrzeżeń budzi rozumienie manieryzmu jako nurtu w sztuce wł. Ok. 1520-1600, realizującego estet. Ideał maniera najwyższego kunsztu oraz doskonałości formy i techniki dzieł. Sztuka ta ukształtowała się ok. 1520 w Rzymie i wkrótce rozpowszechniła na dworach wł. We Florencji, w Mantui, Parmie, a także we Francji (Fontainebleau), w środk. Europie (Praga, Monachium) i Niderlandach (Haarlem, Utrecht). Teoria sztuki manieryzmu antyracjonalna, antymaterialist., po części mistyczna całkowicie odchodziła od renes. Wiary w nauk. charakter artyst. poznania i odtwarzania rzeczywistości (F. Zuccari). Sztukę manieryzmu cechuje zerwanie z renes. Ideałami ładu i harmonii, tendencja do skomplikowanych układów formalnych, wyszukanej inwencji tematycznej i wykonawczej wirtuozerii. Dla malarstwa są znamienne: antynaturalistyczna deformacja postaci (zwykle nieproporcjonalnie wysmukłych), arealny koloryt, oscylacja między b. płytką a b. głęboką przestrzenią. W dziełach malarzy manieryzmu przejawia się dążenie do przesadnej ekspresji i niesamowitości (J. da Pontormo, Rosso Fiorentino, El Greco), wyszukanego wdzięku i elegancji (Parmigianino), wytwornego wyrafinowania (A. Bronzino). W rzeźbie najbardziej charakterystyczne jest stosowanie figura serpentinata dynamicznie spiętrzonego, spiralnego układu postaci (B. Cellini, G. da Bologna, A. de Vries). Sztuka manieryzmu w zaalp. Europie powstawała gł. W ośr. dworskich i była tworzona przez Włochów lub przetwarzała wzory wł. (Galeria Franciszka i w Fontainebleau).
MIEDZIORYT, graf. technika metal.: na gładko wypolerowanej płycie miedzianej żłobi się rysunek za pomocą stalowych rylców; po opracowaniu płytę lekko się podgrzewa, następnie wciera farbę w wyżłobione rowki; po usunięciu farby z gładkich partii metalu przykłada się do płyty zwilżony papier i przepuszcza przez prasę; z jednej płyty można otrzymać kilkaset odbitek; miedzioryt odznacza się suchą, ostro zakończoną kreską; wywodzi się z technik złotniczych. Wynaleziony ok. poł. XV w.; początkowo rozwijał się we Włoszech (A. Mantegna), w Niemczech (m.in. M. Schongauer, A. Dürer, A. titledorfer) i Niderlandach (L. van Leyden); w XVI w. Zaczęto go stosować także do reprodukcji dzieł sztuki; w XVII i XVIII w. rozwinął się gł. We Francji (R. Nanteuil, C. Lorrain) i we Flandrii (szkoła rytownicza P.P. Rubensa), następnie w całej Europie; rozpowszechnił się gł. W ilustracji książkowej; pod koniec XVIII w. I na pocz. XIX w., rzadziej stosowany, ustąpił stalorytowi.
MODERNIZM [franc.], zespół nowatorskich zjawisk lit.-artyst., gł. 1880-1910; o wyodrębnieniu modernizmu jako kierunku w kulturze zadecydowały ogólnoeur. tendencje: poczucie kryzysu kultury i moralności mieszczańskiej, utrata wiary w istniejące systemy wartości wobec kryzysu stosunków społ., uznanie sztuki za autentyczną i autonomiczną wartość, przeciwstawienie obyczajom drobnomieszczańskim wzoru zachowania artysty-cygana. Reakcją na realistyczną metodę twórczą stało się poszukiwanie nowych form artyst. Wyrażających irracjonalną sferę doświadczeń zmysłowych, uczuciowych, stanów mistycznych; tendencje te określano terminem neoromantyzm; dominujące style: symbolizm i postimpresjonizm.
NABIŚCI [franc. Z hebr.], grupa artystów działających w Paryżu 1888-1903; podstawą programu artystycznego nabistów była teoria neotradycjonalizmu, nabiści głosili, że w dziele sztuki rzeczywistość ulega podwójnej deformacji: subiektywnej, wyrażającej osobiste przeżycia artysty i nadającej obrazowi znaczenia symbol., oraz obiektywnej, ujednolicającej poszukiwania artyst. Wszystkich przedstawicieli grupy w duchu dekor. syntezy (wszyscy interesowali się literaturą, muzyką, filozofią, religioznawstwem); sztukę nabistów charakteryzuje dbałość o wartości formalne, preferowanie kompozycji figuralnej, stłumiony koloryt i stosowanie płaskich plam barwnych, ograniczonych wyrazistym konturem; nabiści uprawiali zarówno malarstwo sztalugowe i ścienne, jak i scenografię, typografię, plakat, witraż, rzeźbę, sztukę zdobniczą; współpracowali z redakcją "La Revue Blanche"; twórczość nabistów wykazywała liczne związki z secesją; i szkołą Pont-Aven; teorie grupy oddziałały na rozwój sztuki XX w., przedłużając obecność postimpresjonizmu w malarstwie franc. Aż po lata 50. XX w.
NATURALIZM [franc. Z łac.], prąd lit. (wpłynął także na inne dziedziny sztuki), ukształtowany we Francji w 2 poł. XIX w.; twórcą i teoretykiem naturalizmu był Emil Zola (studium Le roman experimental 1880). Naturalizm był uwarunkowany pozytywistyczną myślą filoz., rozwojem nauk ścisłych i przyr.; identyfikując założenia literatury z zadaniami nauki, oparą koncepcje artystyczne na teoriach naukowych, koncepcja świata przedstawionego w dziele art. Zmierzała do ukazania egzystencji ludzkiej zdeterminowanej fatalistycznie prawami natury i środowiska społecznego; postulat naukowej metody twórczej oznaczał podporządkowanie fikcji dokumentaryzmowi, dominację bezstronnej, bezpośredniej i szczegółowej obserwacji faktów. Naturalizm poszerzył zakres tematyczny sztuki (panorama klas, warstw i grup społ., ostre widzenie kontrastów społ, demaskatorski obraz obyczajowości i moralności mieszczańskiej) oraz zasób środków ekspresji artystycznej (brutalność obrazowania).
NAZAREŃCZYCY, niem. Nazarener, grupa malarzy austr. I niem., założycieli ugrupowania Bractwo Św. Łukasza, powstałego 1809 w Wiedniu; działalność ich była oparta na wzorach średniow. bractw rel.; nazareńczycy przeciwstawiali się akademizmowi, wysuwając program odnowy sztuki rel. I nar.; w twórczości łączyli sentymentalny nastrój z klasycystyczną formą; nawiązywali do malarstwa quattrocenta, Rafaela i A. Dürera; twórczość nazareńczyków wywarła wpływ na malarstwo niem. XIX w.
NEOROMANTYZM[gr.-franc.], kierunek artyst. na przeł. XIX i XX w., nawiązujący do romantyzmu; termin upowszechniony przede wszystkim w muzyce.
ORIENTALIZM [łac.], nurt w kulturze eur. będący wyrazem zainteresowania kulturą i obyczajowością ludów Wschodu, przejawiający się w badaniach nauk. Oraz w literaturze i sztuce, zwł. Okresu oświecenia i romantyzmu.
POINTYLIZM [franc.], metoda mal. charakterystyczna dla twórczości neoimpresjonistów, polegająca na kładzeniu obok siebie podobnych w formie, jednakowej wielkości małych plamek czystego koloru, dzięki czemu powierzchnia obrazu stwarza wrażenie barwnej wibracji.
PONT-AVEN, szkoła z Pont-Aven, nazwa nadana grupie malarzy skupionych 1888-1900 wokół P. Gauguina, w czasie jego pobytu w Bretanii - w Pont-Aven; twórczość ich, inspirowana przez grafikę jap., sztukę archaiczną i lud., była jednym z przejawów symbolizmu; charakteryzowała ją syntetyczna forma, nadawanie linii i barwie znaczeń symbol., posługiwanie się płaską plamą barwną obwiedzioną dekor. konturem; pierwszym wystąpieniem grupy była wystawa 1889 w kawiarni Volpini w Paryżu; ścisły związek ze szkołą z Pont-Aven łączył grupę nabistów; szkoła z Pont-Aven rozpadła się po wyjeździe Gauguina na Tahiti.
POSTIMPRESJONIZM [łac.-franc.], zespół różnorodnych zjawisk artyst. Występujących gł. We Francji między 1886 (ostatnia wystawa impresjonistów z udziałem neoimpresjonistów) a 1905 (wystąpienie fowistów); ogólną cechą sztuki tego okresu był odwrót od impresjonizmu, jednakże dla wielu przedstawicieli postimpresjonizmu impresjonizm stał się punktem wyjścia do dalszych poszukiwań twórczych, zwł. dla G. Seurata i P. Signaca, inicjatorów neoimpresjonizmu, P. Cezanne'a, który dążył w swych dziełach do wzmocnienia dyscypliny kompozycji obrazu i konstrukcji formy, czy H. Toulouse-Lautreca, zmierzającego do silnej ekspresji i podkreślenia dekor. Wartości linii; do postimpresjonizmu zalicza się reprezentantów symbolizmu, m.in. O. Redona, P. Gauguina i E. Bernarda oraz związanych z nimi przedstawicieli szkoły z Pont Aven, a także działających poza Francją: J. Ensora, J. Tooropa, E. Muncha, F. Hodlera; głosili oni prawo artysty do deformacji, syntezy i dekor. stylizacji form, nadając symbol. Znaczenie barwom i liniom. Odrębne miejsce w postimpresjonizmie zajmują dzieła V. van Gogha, odznaczające się niezwykłą siłą ekspresji, dramatyzmem i wymową symbol.; wynikiem połączenia impresjonist. kolorytu z syntet.-dekor. Ujęciem formy była twórczość tzw. Intymistów (P. Bonnard, E. Vuillard); do zjawisk postimpresjonizmu niektórzy badacze włączają także fowizm.
PRERAFAELICI, Bractwo Prerafaelitów, późnoromant. grupa ang. malarzy i poetów, działająca 1848-1851 w Londynie; gł. przedstawiciele: W.H. Hunt, J.E. Millais, D.G. Rossetti; blisko związani z prerafaelitami byli F.M. Brown i poetka Ch.G. Rossetti; organ grupy - pismo "The Germ" (4 numery w 1850); prerafaelici występowali przeciw akademizmowi, głosząc program sztuki odrodzonej moralnie, czerpiącej z bezpośredniego odczuwania natury i przeżyć rel., nawiązując do sztuki wł. XIV i XV w.; obrazy prerafaelitów były utrzymane w duchu naiwnego sentymentalizmu, romant. symbolizmu i mistycyzmu, duże znaczenie miała w nich anegdota; odznaczały się ostrym kolorytem, drobiazgowym traktowaniem realiów i sensualizmem; cechy te uwidaczniały się też w poezji prerafaelitów.
QUATTROCENTO, termin wł. stosowany w odniesieniu do sztuki i kultury wczesnego i początku dojrzałego renesansu we Włoszech, przypadających na XV w.
REALIZM [łac.], kierunek artyst. W malarstwie 2 poł. XIX w., zakładający wierne i bezpośrednie odtwarzanie wyłącznie rzeczywistości postrzeganej zmysłowo. Program realizmu rewidował i kwestionował wielowiekowe, utrwalone przez akademizm ideały i kanony artyst.: odrzucał piękno na rzecz prawdy, idealizację na rzecz wiernego odtwarzania rzeczywistości, także przypadkowej i bezładnej; burzył hierarchię tematyczną uzależniającą rangę dzieła od doniosłości przedstawianego tematu; zrywał z tradycyjnymi konwencjami przedstawieniowymi, postulując odzwierciedlanie prawdziwego obrazu otaczającego świata. W praktyce realizm oznaczał przede wszystkim podejmowanie tematyki współcz. Z tendencją do ukazywania niskich i pospolitych stron życia społ., niemniej istota artystyczna realizmu tkwi nie w wyrugowaniu przedstawień hist., rel., mitol. Itp., lecz w odnowie i odświeżeniu sposobów widzenia i obrazowania rzeczywistości. Czołowym przedstawicielem i propagatorem realizmu był malarz franc. G. Courbet (Kamieniarze, Pogrzeb w Ornans), którego indywidualna wystawa w Paryżu 1855 nosiła tytuł Le Realisme. W Polsce jego rzecznikiem był S. Witkiewicz, przedstawicielami m.in. J. Chełmoński, A. Gierymski, A. Kotsis.
ROCAILLE [franc.], muszlowy ornament, ornament charakterystyczny dla rokoka (od ok. 1730), o formie fantazyjnej, asymetrycznej, naśladujący kształty stylizowanych małżowin i muszli; czasem z tzw. kogucim grzebieniem lub z formą przypominającą płomienie czy zastygłe grzywacze morskie; stosowany w rzemiośle artyst., rzeźbie arch., dekoracji wnętrz.
ROKOKO [franc.], nurt stylowy w sztuce eur. Ok. 1720 - ok. 1770, charakterystyczny zwł. dla ornamentyki (opartej na motywie rocaille), architektury wnętrz i meblarstwa; czasem pojmowany jako jedna z ostatnich faz baroku, nie zawsze dający się jednoznacznie oddzielić od późnego baroku. Powstał we Francji, gdzie wykształcił się jako styl Ludwika XV; rokoko było związane ze zwrotem kultury dworskiej od wzniosłego, pompatycznego, monumentalnego stylu Ludwika XIV do intymnego, bardziej prywatnego i swobodnego stylu życia wyrażającego się zmysłowością i wdziękiem, zamiłowaniem do natury, a także fantastyki i egzotyki (m.in. moda na chinoiseries i japońszczyznę), teatr. świata baśniowo-arkadyjskiego, zabaw ogrodowych i karnawałów, frywolności i erotyki.
SECESJA [łac.], ruch artyst., rozwijał się 1895-1905, obejmował gł. Architekturę wnętrz i sztukę użytkową oraz wytworzony przez nie styl ornamentacji. Secesja była skierowana przeciw akademizmowi, wszelkim formom iluzjonizmu (gł. Impresjonizmowi), a zwł. historyzmowi i "bezstylowości" w sztuce; jej gł. celem było dążenie do stworzenia syntetycznego stylu obejmującego wszystkie dziedziny twórczości plast., a założeniem - równości wszystkich dziedzin sztuki, zniesienia różnicy między tzw. sztuką czystą a sztuką stosowaną. Charakterystycznymi cechami secesji było zamiłowanie do falistych i płynnych linii, ornament o formach abstrakc. I stylizowanych motywach roślinnych i zwierzęcych, pełne wyrafinowania swobodne układy kompozycyjne, najczęściej asymetryczne, dekoracyjność i płaszczyznowość, linearyzm oraz subtelna, jasna kolorystyka.
Secesja przejawiła się najpełniej w architekturze wnętrz, malarstwie dekor., witrażu, metaloplastyce, złotnictwie, ceramice i szkle artyst., grafice użytkowej (książka, druki ulotne, plakat), introligatorstwie, tkactwie artyst., stroju i jego akcesoriach, meblarstwie. W malarstwie z secesją wiąże się gł. nurt symbolizmu - twórczość nabistów oraz G. Klimta, F. Hodlera, E. Muncha, a w Polsce - J. Mehoffera, W. Wojtkiewicza, F. Ruszczyca, S. Wyspiańskiego.
SECESJA WIEDEŃSKA, stowarzyszenie zał. 1897 przez artystów austr. jako wyraz protestu przeciw konwencjonalizmowi i skomercjalizowaniu sztuki akademickiej; w 1898 otwarto w Wiedniu pawilon wystawowy Secesji Wiedeńskiej, okres największej aktywności stowarzyszenia trwał do 1902. W wystawach Secesji Wiedeńskiej brali udział najwybitniejsi reprezentanci eur. modernizmu; Wiedeń stał się jednym z gł. Ośr. sztuki secesyjnej. Secesja Wiedeńska została rozwiązana 1939; działalność wznowiono po 1945.
SYMBOLIZM [gr.], prąd artyst. W literaturze i plastyce eur. W 2 poł. XIX w. I na pocz. XX w.; dążył do wyrażenia środkami artyst. Wiecznych, ogólnoludzkich problemów psychol., treści metafiz., dostępnych jedynie poznaniu intuicyjnemu i emocjonalnemu. Tendencje symbolizmu obecne były przez cały XIX w., osiągając największe nasilenie ok. 1890. Symbolizm w sztukach plast. rozwijał się w ścisłym związku z symbolizmem literackim, wyrastając z tych samych założeń filoz.-estet.; był reakcją przeciw realizmowi i impresjonizmowi; przywracając malarstwu rolę nośnika duchowych treści znaczył odejście od odzwierciedlania powierzchownych zjawisk ku obrazowaniu idei i wyrażaniu uczuć. Symbolizm był raczej wyrazem postawy (lub indywidualnych postaw) niż tendencją stylistyczną, przyjmując bardzo zróżnicowane formy artyst. - od wyrastających z tradycji akademickich po rozwiązania zbliżone do sztuki nieprzedstawiającej. Łączy je operowanie symbolem indywidualnym, często wieloznacznym, trudnym do rozszyfrowania, tajemniczym (w przeciwieństwie do konwencjonalnej alegorii), przekazywanie znaczeń poprzez sugestie, analogie, asocjacje. Symbolizm cechuje dążenie do odnowy języka mal. przez odejście od naśladowania natury, wykorzystywanie symbol. I ekspresyjnych możliwości koloru, znaczeniowych i dekor. Walorów linii i plam barwnych; w tym celu szukano inspiracji w sztuce średniow., jap., malarstwie wł. XV w. Symbolizm, najsilniej oddziałujący we Francji (G. Moreau, P. Puvis de Chavannes, O. Redon, P. Gauguin i skupieni wokół niego malarze szkoły Pont-Aven, grupa nabistów), miał też wybitnych przedstawicieli w wielu innych krajach eur.: Szwajcarii (A. Böcklin, F. Hodler), Austrii (G. Klimt), Rosji (M. Wrubel), Polsce (J. Malczewski, S. Wyspiański).
SYNTETYZM [gr.], nurt w malarstwie końca XIX w., wykształcony przez artystów ze szkoły z Pont-Aven; znamienne dla syntetyzmu było uproszczenie form i stosowanie płaskich i nasyconych plam barwnych, otoczonych konturem (cloisonizm); syntetyzm wpłynął m.in. na grupę nabistów.
SZTAFAŻ [niem.], w malarstwie postacie ludzi i zwierząt, na ogół niewielkie, lub scenki rodzajowe, uzupełniające i ożywiające pejzaż lub widok wnętrza.
TAPISERIA [franc.], tkanina dekor. naśladująca obraz, tkana na krośnie poziomym lub pionowym na podstawie kartonów wykonanych przez malarzy, synonim arrasu.
TEMPERA [wł. Z łac.], technika mal., polegająca na posługiwaniu się farbami temperowymi; złożonymi z różnych spoiw, m.in. klejowych, z jaj ptasich, żywicy, często mieszanych z emulsją oleju.
TONDO[wł.], obraz lub płaskorzeźba skomponowane w kształcie koła; popularne gł. W renes. sztuce włoskiej.
WEDUTA [wł.], w malarstwie lub grafice pejzaż arch. przedstawiający ogólny widok miasta lub jego fragment, często ze sztafażem; jako samodzielny temat weduta występowała od XVII w., rozkwit w XVIII w., gł. W Wenecji (G.A. Canal, B. Bellotto, F. Guardi); popularna w XIX w.
©® GRUPA MEDIA INFORMACYJNE & ADAM NAWARA |
